Nhà rông và nhà sàn là hai loại hình kiến trúc truyền thống mang đậm bản sắc của các DTTS. Các công trình này không chỉ đại diện cho kiến trúc dân gian độc đáo, mà còn là biểu tượng của văn hóa, đời sống và tính đoàn kết cộng đồng của người DTTS.
Nhà rông là nơi diễn ra các hoạt động sinh hoạt cộng đồng, lễ hội truyền thống, là nơi bàn bạc những vấn đề quan trọng của thôn làng. Kiến trúc nhà rông của một số DTTS ở Tây Nguyên nói chung, ở Kon Tum nói riêng mang đặc trưng rất độc đáo, mái nhà rông thường cao vút thể hiện sức mạnh, sự uy nghiêm của một nét văn hóa làng và cầu nối giữa con người với vũ trụ.
Cùng với nhà rông, nhà sàn là một trong những nét kiến trúc truyền thống độc đáo của đồng bào DTTS Tây Nguyên nói chung, của đồng bào dân tộc Kon Tum nói riêng. Khác với nhà rông, phần lớn nhà sàn có công năng chung là không gian sinh hoạt gia đình của cộng đồng các DTTS, có quy mô nhỏ hơn. Các ngôi nhà sàn thường thấp, chỉ cao hơn mặt đất từ 1,4- 1,8m. Bà con thường thích làm nhà sàn bằng các loại gỗ cứng, bền theo thời gian, với kiến trúc gồm nhà chồ ở giữa (phòng khách), phòng ở của các cá nhân, khu bếp và các khu sinh hoạt phụ được bố trí xung quanh đảm bảo tính hài hòa và tiện lợi.
Nhiều nghệ nhân lớn tuổi, tâm huyết tại các thôn làng ra sức gìn giữ nét nguyên bản của nhà rông, nhà sàn truyền thống. Ảnh: H.T
Trong bối cảnh hiện đại, nhà rông và nhà sàn đang đối mặt với nhiều nguy cơ mai một do quá trình đô thị hóa và đổi mới vật liệu xây dựng. Tuy nhiên, với sự vào cuộc của các cấp chính quyền, các ngành chức năng và ý thức của người dân, đặc biệt là đồng bào DTTS tại chỗ, hiện nay tỉnh ta đang nỗ lực giữ gìn và phát huy giá trị của các loại nhà truyền thống. Đồng thời, các địa phương huy động các nghệ nhân trong cộng đồng hướng dẫn, khuyến khích thế hệ trẻ học tập kỹ thuật và tham gia làm nhà rông, nhà sàn để góp phần giữ gìn và phát huy những giá trị truyền thống tốt đẹp của đồng bào DTTS.
Tỉnh ta đã huy động, lồng ghép nhiều nguồn lực hỗ trợ kinh phí cho các thôn, làng xây mới, sửa chữa nhà rông truyền thống; xây dựng, mở rộng vùng nguyên liệu tự nhiên phục vụ việc làm nhà rông và nhà sàn, hạn chế việc bê tông hóa.
Đến nay, toàn tỉnh có 479 nhà rông, nhà sàn cộng đồng; trong đó có 221 nhà sử dụng nguyên liệu truyền thống để xây dựng như gỗ, tre, mái lợp tranh. Việc bảo tồn nhà rông và nhà sàn đã góp phần gìn giữ các di sản, giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp; tạo không gian sinh hoạt văn hóa truyền thống đậm bản sắc, phát triển các sản phẩm du lịch độc đáo mang đặc trưng riêng của tỉnh.
Đối với nhà rông, mỗi dân tộc sẽ có một lối kiến trúc độc đáo riêng. Tuy nhiên, to và cao nhất phải kể đến nhà rông của dân tộc Ba Na, Gia Rai và Xơ Đăng. Nhà rông hùng vĩ với mái vươn lên bầu trời có hình dáng như một lưỡi rìu khổng lồ, biểu hiện sức mạnh của một cộng đồng làng. Việc làm nhà rông của mỗi DTTS cũng có những điểm khác biệt nhất định dựa trên đặc trưng văn hóa, tập quán sinh hoạt và tư duy thẩm mỹ.
Nhà rông của người Xơ Đăng tại làng Kon Rôn, xã Ngọc Réo (huyện Đăk Hà) nổi tiếng với kiến trúc vững chắc, mái nhà dốc cao và dài, được bà con làm từ những vật liệu tự nhiên, có độ bền cao. Vào năm 2023, sau thời gian dài đưa vào sử dụng, nhà rông làng Kon Rôn bị hư hỏng, xuống cấp bởi thời tiết nên được dân làng bàn bạc, thống nhất sửa sang lại. Với sự hỗ trợ của chính quyền địa phương, người dân trong thôn Kon Rôn đã đóng góp 41 triệu đồng và gần 3.000 ngày công để làm nhà rông. Việc làm nhà rông có sự tham gia của lực lượng thanh niên trong làng; qua đó giúp các em biết trân quý, gìn giữ những giá trị văn hóa của cha ông để lại.
Bà con chung tay, góp công sức, tiền của để sửa chữa nhà rông. Ảnh: H.T
Anh U Nam Huế- Trưởng thôn Kon Rôn cho biết: Nhà rông làng Kon Rôn được sửa sang lại làm bà con phấn khởi lắm. Đặc biệt là lớp trẻ trong làng, được học hỏi kỹ thuật làm nhà rông từ người lớn để sau này tiếp nối. Bà con dân làng đã phân công nhau từng phần việc, đi cắt cỏ tranh, tìm nguyên liệu sau nhiều tháng để bắt tay vào làm nhà rông. Với chúng tôi, được làm và sửa chữa nhà rông là niềm tự hào của mỗi người và chúng tôi sẽ cố gắng bảo quản thật tốt để nhà rông được sử dụng lâu dài”.
Cùng với nhà rông, nhà sàn là một trong những nét đặc trưng kiến trúc truyền thống của cộng đồng các DTTS. Không chỉ là không gian sống và sinh hoạt của các gia đình, nhà sàn còn là nơi diễn ra nhiều nghi lễ, phong tục truyền thống mang giá trị tâm linh. Đặc biệt, nhà sàn độc đáo bởi nhà chồ (phòng khách) ở chính giữa- nơi diễn ra các sinh hoạt chung, giã gạo, dệt vải. Nhiều kiến trúc sư đã lấy ý tưởng từ nhà sàn để thiết kế các công trình du lịch sinh thái, nhà ở dân sinh.
Ông A Ngôn (72 tuổi, ở làng Plei Tơ Nghia, phường Quang Trung, thành phố Kon Tum) cho biết: Ngày xưa còn rừng núi nhiều và thú dữ nên bà con rất ưa chuộng ở nhà sàn để tránh nguy hiểm. Ngoài ra nhà sàn còn mát mẻ và tiện lợi. Ngôi nhà sàn của gia đình tôi hiện đã gần 110 năm tuổi, có nhiều thế hệ từng sinh sống. Ngày xưa, nhà sàn được sự giúp sức của bà con trong làng cùng dựng lên; được làm bằng nhiều loại gỗ quý như cà chít, dầu nên bền theo năm tháng. Hiện nay, nhiều bà con Ba Na trong làng vẫn thích ở nhà sàn vì tạo được sự gắn kết các thành viên trong gia đình, giữ gìn được bản sắc truyền thống của dân tộc.
Mỗi cộng đồng DTTS sẽ có nhiều điểm khác biệt về quy mô, kết cấu và cách dựng nhà rông, nhà sàn. Dù vậy, điểm chung của các loại nhà truyền thống này đều mang ý nghĩa cộng đồng, là nơi sinh hoạt chung, tạo sự gắn kết của các thành viên, là biểu tượng văn hóa đặc trưng của từng dân tộc. Vì vậy, kiến trúc nhà rông, nhà sàn luôn được đồng bào các DTTS ra sức gìn giữ, góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị truyền thống tốt đẹp.
Hoàng Thanh
