Cách thị trấn Plei Kần, huyện Ngọc Hồi chừng 15km thuộc làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi. Đây là ngôi làng còn giữ được nét nguyên sơ nhất của văn hóa dân tộc Brâu. Hiện nay làng Đắk Mế có khoảng 92 hộ, 398 nhân khẩu đồng bào dân tộc Brâu sinh sống, tổng diện tích 5ha nằm ở phía Tây thị trấn Plei Kần, huyện Ngọc Hồi.
Người dân tộc Brâu ở đây chủ yếu đốt rừng làm rẫy để trồng các loại lúa, ngô, sắn, với công cụ sản xuất thô sơ như: Rìu, rựa và chiếc gậy chọc lỗ tra hạt, năng suất cây trồng thấp. Bên cạnh đó lúc rãnh rỗi họ thường dệt vải để kiếm thêm thu nhập. Thanh niên, nam nữ Brâu được tự do lấy vợ, lấy chồng. Nhà trai tổ chức hỏi vợ phải nộp lễ vật cho nhà gái, nhưng đám cưới thì phải tiến hành tại nhà gái, và chàng rễ phải ở lại nhà vợ khoảng 2 đến 3 năm rồi mới được làm lễ đưa vợ về ở hẳn nhà mình.
Nhà rông mẹ của dân tộc Brâu
Họ ưa thích chơi cồng chiêng và các nhạc cụ cổ truyền. Chiêng cồng có các loại khác nhau. Đặc biệt có bộ chiêng tha (chỉ gồm hai chiếc) nhưng ngày xưa có thể trị giá từ 30 đến 50 con trâu, mà phải sang tận Attapư (Lào) mới có thể kiếm được. Chiêng Tha, gồm chiêng vợ và chiêng chồng, là một biểu tượng tinh thần, quyền uy tối linh trong đời sống cộng đồng thông qua sinh hoạt lễ hội.
Chiêng Tha thường được chơi trong các dịp đón khách, mừng nhà rông mới, lúa mới, trong các lễ hội…. Theo tư duy của người Brâu, Chiêng Tha không chỉ là nhạc khí mà còn là thần linh, người Brâu cho rằng Chiêng Tha là tổ tiên của họ. Vì vậy trong ngôn ngữ người Brâu không có từ đánh Chiêng Tha mà là gọi Tha pơi (mời Tha nói). Để mời Tha nói trước tiên phải làm lễ mời Tha ăn, mời Tha uống. Do đó bộ chiêng được đặt ở vị trí quan trọng không chỉ lúc diễn xướng mà cả khi cất giữ.
Các thiếu nữ thường chơi Krông pút là nhạc cụ gồm 5-7 ống lồ ô dài ngắn không đều nhau đem ghép với nhau, tạo âm thanh bằng đôi bàn tay vỗ vào nhau ngoài miệng ống. Khi ru con hoặc trong đám cưới… người Brâu có điệu dân ca thích hợp. Những trò thả diều, đi cà kheo, đánh phết cũng là sinh hoạt vui chơi của thanh thiếu niên.
Nhà rông con của dân tộc Brâu
Nhà của người Brâu có những đặc điểm rất dễ nhận, ít thấy ở nhà những dân tộc khác. Trước hết là người Brâu rất chú trọng đến việc làm đẹp cho ngôi nhà. Điều này được thể hiện ở các kiểu “sừng đầu đốc”. Chỉ trong một làng nhỏ mà tôi đã thấy bốn kiểu khác nhau. Chạy dọc theo sống nóc người ta còn dựng một dải trang trí không chỉ đẹp nhà mà còn rất độc đáo. Bộ khung nhà với vì kèo đơn giản, vách che nghiêng theo thế “ thượng khách hạ thu”. Cách bố trí trên mặt bằng sinh hoạt: vào nhà từ phía đầu hồi. Thang bắc lên một gian hồi để trống rồi mới vào nhà. Cách bố trí trên mặt sàn của gian hồi này cũng rất đặc biệt. Mặt sàn chia làm ba phần với các độ chênh khác nhau. Trong nhà chia đôi theo chiều dọc, nửa về bên trái, một phần dành cho con gái, còn lại là nơi sinh hoạt của con trai về ban ngày vì đêm họ ra ngủ tại nhà rông. Còn nửa kia đặt bếp.
Lớp người già và trung niên ở làng Đắk Mế ai cũng xâu tai và đeo đủ các loại khuyên trang sức bằng lồ ô, bằng bạc, bằng đồng, bằng ngà voi, đủ loại, khi mới một, hai tuổi đã được xâu tai rồi, càng lớn lên thì khuyên tai càng to, lỗ xâu tai được kéo rộng dần bằng cách xâu các ống lồ ô gọi là tiêu. Những nhà khá giả ngày trước thường thay tiêu lồ ô bằng tiêu bloóc được làm bằng một đoạn ngà voi giũa nhỏ, mài nhẵn. Phụ nữ Brâu còn đeo nhiều vòng tay, vòng chân bằng bạc, nếu không có bạc thì thay bằng vòng nhôm hoặc đồng.
Nam ở trần đóng khố. Đến tuổi 14, 15, 16 tuổi phải cưa bốn răng cửa hàm trên, và thường xăm mặt, xăm mình.
Phụ nữ thường để tóc dài hoặc cắt ngắn. Xưa mình trần, mặc váy. Đó là loại váy hở, quấn quanh thân. Thân váy được xử lý mỹ thuật ở phần đầu váy và chân váy với lối đáp các miếng vải khác màu có các sọc đen ngang đơn giản chạy ngang thân váy. Mùa lạnh họ mang chiếc áo chui đầu, cộc tay, khoét cổ. Đây là loại áo ngắn thân thẳng, tổng thể áo có hình gần vuông. Thân áo phía mặt trước và sau được xử lý mỹ thuật cũng theo nguyên tắc như váy. Toàn bộ thân trước màu sáng có đường viền đậm trên vãi và gấu áo; phía lưng áo được xử lý màu sáng có sọc ngang đơn giản nửa phía dưới áo.
Hiện tại, dân làng vẫn duy trì được văn hóa truyền thống nổi bật và độc đáo gồm: Chiêng Tha và Chiêng gon còn sót lại lưu tồn, bảo dưỡng để khai thác nét văn hóa độc đáo này, lối kiến trúc nhà rông theo kiểu 1 nhà rông mẹ và 2 nhà rông con. Đến làng Đắk Mế, ngoài việc được chiêm ngưỡng vẻ đẹp hoang sơ của làng, du khách còn được tận mắt chiêm ngưỡng nét uyển chuyển trong điệu múa xoang của những chàng trai cô gái Brâu với trang phục thổ cẩm do chính tay họ dệt nên.
Bài, ảnh: Tây Phi
